Bask Mitolojisi
Fransa ile İspanya arasında Batı Pirene dağları boyunca yaşayıp, Hint-Avrupa dil grubundan bağımsız bir dili konuşan Bask halkının (Euskaldunak) bu bölgede Neolitik dönemden itibaren yaşadığı bilinmektedir. Bask (Basque) halkı yaşadığı coğrafyanın özelliği yüzünden Hıristiyanlığa oldukça geç bir dönemde geçmiş, Bask ülkesi 4-12 yüzyıllar arasında tamamen Hıristiyanlaşıncaya dek pagan inançlar ve efsaneler varlığını sürdürmüş, böylece Bask mitolojisinin temel kaynakları kayıt altına alınabilmiştir.
Bask Tanrıları
Ana Tanrıça Mari ile eşi yılan Tanrı Sugaar’ın etrafında şekillenen Bask efsanelerinin
temel özelliği tüm kahramanlarının yeryüzü ya da yeraltı canlıları olması, gökyüzünün bir yaşam alanı olarak görülmemesidir. Yeryüzü tanrıçası Lurbira ile kızları güneş tanrıçası Ekhi ve ay tanrıçası İlazki Bask panteonunun en önemli varlıklarıdır. Hıristiyanlaşma döneminde ortaya çıkıp büyük önem kazanan Mari ise Meryem Ana ile eski pagan inançlarının karıştırılmasıyla oluşturulmuştur. Yıldızım tanrısı Sugaar ile evli olan Mari uzun boylu, güzel, zarif bir hanım olarak tasvir edilmekte ve sihirli güçleri olduğuna inanılmaktadır.
Doğaüstü Varlıklar
Kırmızı boğa formundaki kötü ruh Aatxe, yaban adamı Basajaun, köpek formundaki iblis Gaueko, devler ırkı jentilak, kadın formundaki iblisler lamiak, cadı sorgin, çocukları kaçırıp yiyen iblis torto belli başlı doğaüstü karakterlerdir.
Bask Mitolojisi Sözlüğü
Aide, Aideko Hava ile ilgili dişi bir ruhun adıdır. Duruma göre iyi (hafif esinti) ya da kötü (fırtına) olarak algılanabilir.
Akerbeltz Hayvanları hastalık ve kötü ruhlardan koruyan bir ruhun adıdır. Bask dilinde aker ‘erkek keçi’ ve beltz ‘siyah’ kelimelerinden oluşmaktadır.
Amalur Yeryüzü tanrıçası olan Lur’un diğer adıdır.
Atarrabi, Aksular İyi huylu ve koruyucu bir cin olup tanrıça Mari’nin oğludur (bazı efsanelerde kızıdır). Bask halkının inanışında, adı bir yıldıza verilmiş olup, parladığında ertesi gün Bask bölgesinin güzel bir gün geçireceğine işarettir.
Basa Andere Orman tanrısı Basa-Jaun’un karısı Olup, uzun saçlı, bir mağarada yaşayıp, erkekleri baştan çıkarıp öldüren bir cadı olarak tasvir edilmektedir.
Basa-Jaun, Basajaun İyi huylu orman tanrısının adı olup, ‘ormanın efendisi’ anlamındadır. Hayvan sürülerini etoburlara ve yıldırımlara karşı korur.
Begia Üç evrensel ilkeden birisi olan ‘bedenin hafifliği’ne verilen isimdir. (Diğerleri: Egia, Ekhia)
Beigorri Bir mağarada yaşayan, hem yediği hem de koruduğu kızıl renkli ineklerin perisidir.
Eate, Egata Ateş ve fırtına tanrısının adıdır.
Egoi Güney rüzgârının kişileştirilmiş halidir.
Ekaitz Kötü bir ruhun adıdır.
Ekhi, Eguzki, Iduzki, Iguzki, Eki İnsanların koruyucusu ve kötü ruhların, cadıların düşmanı olan güneş tanrısının adıdır.
Erditse Antik çağda Batı Akdeniz bölgesi ve Bask halkının inanışında ana tanrıçanın adıdır.
Erge İnsanların hayatını alan bir ruhun adıdır.
Etsai Bir mağarada yaşayan ruhun adı olup ‘şeytan’ anlamına gelmektedir.
Euri Yağmurun ruhunun adı olup, ruhun renkarne olması ve bitkilerin boy atmasına yardım etmektedir.
Gaikstoak İnsanın içine girerek hastalık, melankoli, depresyon ve üzüntüye sebep olan kötü ruhlara verilen isim olup, Bask dilinde ‘Kötü olanlar’ anlamına gelmektedir.
Gaizkin Hastalığa sebep olan bir ruhun adıdır.
Galtzagorri Mamurların (çoğul formu Mamurak) diğer adıdır.
Gaueko Geceleyin sert rüzgâr olarak kendini gösteren karanlıkların yıkıcı efendisinin adıdır.
Goikoa Ay tanrıçası Ilazki’nin diğer adıdır.
Herensugue 7 başlı uçan yılan formunda bir iblisin adıdır.
Herren-Surge, Herensugue, Herensuge Uçabilen, yedi başlı korkunç bir yılanın adı olup çeşitli efsanelerde çeşitli kahramanlar tarafından öldürülür.
İdargi Ay tanrıçası İlaz-ki’nin diğer adıdır.
İeltksu, Iritksu Bir gece ruhunun adı olup, kuş veya insan formunda görünüp, ateş soluduğundan varlığı ayırt edilir.
İguzki Bkz. Ekhi
İlazki, İllargui, İretargui, İlargia, İlargi, Argizagi Ay tanrıçasının adı olup, yeryüzü tanrıçası Lur’un kızı ve güneş tanrıçası Ekhi’nin kız kardeşidir.
İnguma Kötü niyetli bir ruhun adı olup, geceleri gizlice evlere girip ev sakinlerinin kâbus görmesine neden olup kadınları cinsel yönden taciz etmektedir.
Bkz. Succubus, Al bastı
İnizitu Şimşeğin kişileştirilmiş formudur.
İratargi İlazki’nin adlarından birisidir.
İrithu Bkz. İelthu
İtsaso, Ama İtsaso Suları yönetme gücü olan şeytani bir dişi ruhun adıdır.
İthasgorrieta Güneşin doğup battığı yerin adı olup ‘Kırmızı Deniz’ anlamına gelmektedir. Güneş battıktan sonra yeraltı dünyasına iner, ertesi sabah tekrar yeryüzüne çıkar.
Janikot Bir meşe tanrısının adıdır.
Laino Dumanın kişileştirilmiş formu olup, Odei’nin kız kardeşidir.
Lamia Dişi bir su ruhu veya deniz kızının adıdır.
Laminak Yeraltında güzel kalelerinde yaşayan küçük adamların adıdır.
Lamiñas Ormanlık alanlar ve nehir kenarlarında yaşayan País Vasco bölgesinde kötü ruhlara verilen isimdir. Genellikle kadın nadiren erkek gövdesinin belden yukarısı insan belden aşağısı ise balık formunda görünmektedirler.
Lauburu, Bask Haçı Hayatı sembolize eden antik bir sembolün Hıristiyanlık sonrasında varlığını sürdürmüş formu olmalıdır. Bask ülkesinde ev kapılarına asılan bir nazarlık olarak kullanılmaktadır.
Bask dilinde Lau buru ‘dört başlı’ anlamına gelmekle birlikte kelimenin Latince labarum ile ilişkiliolması ihtimali de yüksektir.
Lur, Amalur Bereket ve verimle ilişkili dişi ruhların adıdır.
Lurbira Yeryüzüne (Lur) verilen isimlerden birisi olup, güneş (Ekhi) ile Ay’ın (İlazki) anası olarak tasvir edilir.
Lurra Bkz. Lur
Maju, Sugaar Şimşek tanrısının adı olup, eşi Mari ile birlikte insanların üzerine dolu yağdırıp korkunç fırtınalar gönderir.
Mari 1. Yeryüzünün kişileştirilmiş formu olmasının yanı sıra şimşek ve rüzgâr tanrıçası da olup Bask panteonunun en önemli tanrıçasıdır.
< Baskça/Euskara mari ‘kraliçe’
Maya Lur’un diğer adıdır.
Mikelats Ana Tanrıça Mari’nin kötü yürekli oğlunun (bazı varyantlarda kızı) adıdır. Ormanlık alanlarda gerçekleşen toprak kayması, fırtına gibi doğal afetlerden sorumludur.
Númen Kuzey İspanya’da tüm ruhlar ve tabiatüstü varlıklar için kullanılan genel terimdir.
Oaztargi Işığın kişileştirilmiş formlarından birisinin adıdır.
Odei, Hodei Fırtına bulutlarının kişileştirilmiş formu olan yıldırım cininin adıdır.
Olentzero Her yıl 24 Aralık tarihinde kasabaya gelip çocuklara hediyeler dağıtan efsanevi bir kişinin adıdır. Bask dilinde ‘iyi olanın zamanı’ anlamına gelen Olentzero’ya ilişkin ilk yazılı kaynak 16. yüzyılda yazılmış ‘Lope de Isasi’de kayıtlıdır. Efsaneye göre binlerce yıl önce yaşamış Jentillak adlı devler kabilesinin bir üyesi olup, Pirenelerde Navarra bölgesindeki Lesaka köyünde oturmaktadır. Bir gün Jentillak halkı gökyüzünde parlak bir yıldız bir görmüş yaşlı ve kör olan bir tanesi bu durumu Hz. İsa’nın doğum müjdesi olarak algılayıp açıklamıştır. Devlerden tek sağ kalan Olentzero elinde bir orakla 24 Aralık öncesinde çok fazla yemek yiyenlerin kafalarını vahşice kesmektedir. Hıristiyanlığın etkisiyle iyi yürekli ve yardımsever bir karaktere dönüştürülmüştür.
Orko Şimşek/gök gürültüsü tanrısının adıdır.
Ortzadar, Ostadar, Ortzeder Gökkuşağının kişileştirilmiş formu olup, ölen insanların bedenden ayrılan ruhlarının aya ulaşmasına yardım eder.
Ortzantz Şimşek ruhunun adıdır.
Ostots Yıldırımın kişileştirilmiş formu olup, Maju ile birleştirilmiştir.
Ostri, Ortz, Ortze, Ortzi Başlangıçta gökyüzünün kişileştirilmiş formu iken zamanla cennetle özdeşleştirilmiştir.
Patuek İnsanlar için ufak tefek işleri yapan küçük şeytanların adıdır.
Sakre Kendisine zarar veren insanları lanetleyen kötü bir perinin adıdır.
Sorguin Yeryüzünün kişileştirilmiş formu olan tanrıça Mari’nin hizmetindeki gece ruhlarından birisinin adı olup, zamanla tüm cadıları nitelemek için kullanılan bir terim haline gelmiştir.
Su Ateşin kişileştirilmiş formudur.
Sugaar, Sugoi Bazı efsanelerde kanatlı ve uçabilen bir ejderha bazılarında ise kanatsız dev bir yılan olarak tasvir edilen, yeraltı mağaralarında yaşadığına inanılan bir yaratığın adıdır.
Tartaro, Tartalo Alnının ortasında tek bir gözü olan bir devin (tepe-göz) adıdır.
Bkz. Kyklop, tepegöz
Tronagarru Denizden gelen kasırga ruhunun adıdır.
Tksaalgorri Mağaralarda yaşayan kırmızı dana ruhunun adıdır.
Tksimistarri Şimşeğin kişileştirilmiş formunun adıdır.
Ur Suyun kişileştirilmiş formunun adıdır.
Yaun-Goikoa Yaratıcı tanrının adı olup hayatın üç prensibini şekillendirmiştir:
- Egia: Ruhun ışığı
- Ekhia ‘Güneş’: Dünyanın ışığı
- Begia: Bedenin ışığı
Zezengorri Kırmızı renkli bir boğanın ruhu olup yeraltında yaşamaktadır.
Zuberoa Orman tanrısı Basajun’un dişil karşılığının adıdır.
Kaynakça
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009
Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016